Drzeworyt płazowski to ogólna nazwa na kolekcję ludowych drzeworytów z miejscowości Płazów, powiat lubaczowski, składającej się z 13 matryc, 9 z nich rytowana obustronnie, 4 jednostronnie, co daje 22 drzeworyty. Obecnie oryginalne matryce znajdują się w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. Jest to największa i najcenniejsza, pochodząca z jednego źródła, kolekcja polskich ludowych klocków z drzeworytem w Polsce.
W 2022 roku na terenie powiatu lubaczowskiego tradycja drzeworytnicza została reaktywowana, co zostało potwierdzone wpisem do Krajowego rejestru dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Warto odpowiedzieć sobie na pytanie, czym charakteryzuje się drzeworyt oparty o tradycję płazowską.
Sztuka ludowa charakteryzuje się między innymi prostą formą i treścią. Oznacza to, że ludowy twórca próbował osiągnąć optymalny wynik przy pomocy najskromniejszych środków, co spowodowane było tym, że nie posiadali oni funduszy na zakup skomplikowanych urządzeń, czy drogich narzędzi. Edukacja była dostępna tylko dla zamożnych ludzi, stąd ludowi twórcy nie mieli dostępu do modnych wzorów czy trendów w sztuce. Wykorzystywali do inspiracji głównie to co ich otaczało, stąd wielu badaczy przypisuje też twórcom przywiązane do lokalnego wzornictwa i motywów. Dzieła twórcy ludowego adresowane były głównie do mieszkańców wsi, stąd nie mieli oni szczególnych wymagań związanych z precyzją wykonanych dzieł. Precyzja i szczegółowość wykonania była ważna dla zamożniejszych i lepiej wykształconych. Stąd dzieła i przedmioty ozdobne dla nich dostarczali wykształceni artyści. Z biegiem czasu sztukę ludową zrozumieli i docenili też wykształceni. Zrozumiano, że każdy człowiek posiada naturalne umiejętności i potrafi tworzyć coś unikatowego i właśnie dalsza edukacja artystyczna często niszczy unikatowe walory i styl człowieka zanim sam go odkryje. To odważne stwierdzenie, ale właśnie lęk przed oceną i porównywanie się do mistrzów powoduje to, że wielu ludzi nawet nie zaczyna przygody ze sztuką. Tymczasem najcenniejsza jest najbardziej surowa i prymitywna forma ze znamionami unikatowego stylu jaki każdy posiada. Z czasem tę formę można udoskonalić. Zdobycie biegłości w używaniu narzędzi z czasem powoduje wykrystalizowanie stylu i ukazanie unikatowości.
Drzeworyt płazowski jest przykładem takiej ewolucji drzeworytnika. Mamy wśród niego proste przykłady topornych matryc jak i starannie wykonanych z precyzją i wyczuciem narzędzi i materiału. Tak powinna wyglądać też ewolucja drzeworytnika, który chce się rozwijać nawiązując do tradycji płazowskiej. Przykładem jest tu Grzegorz Ciećka, który przeszedł od najprostszych form do bardziej złożonych. Jednocześnie analizując zachowanie narzędzi i drewna podczas pracy dochodzi do wysokiego stopnia zrozumienia tej sztuki. Ciekawym przykładem jest natomiast twórczość Pati Maczyńskiej, która świadomie zauważyła na pewnym etapie gdzie ujawnił się jej unikatowy styl i kontynuuje na tym poziomie pracę tworząc jednorodne charakterystyczne prace.
W przypadku procesu uczenia drzeworytnictwa najważniejsze są dwa czynniki:
- Nieocenianie i nieporównywanie do innych, tylko krystalizowanie indywidualnych umiejętności. To co tworzy dana osoba jest niepowtarzalne i należy technicznie nadrobić niedoskonałości poprzez trening.
- Nie można narzucać stylu ani wzoru. Adept drzeworytnictwa musi sam wymyślić motyw swojej twórczości. Wymyślone samemu motywy są sednem twórczości, poprzez rodzaj wybranej sztuki, na przykład drzeworyt, materializuje się swój artyzm i swoje wnętrze! Każdy człowiek na świecie inaczej widzi świat, bo ma unikatowy bagaż emocjonalny, swoje przeżycia, wiedzę, dążenia. To sprawia, że na co innego zwracamy uwagę i to wywołuje w nas określone emocje. Dlatego to co wymyślamy i wybieramy jest tak ważne w swoich dziełach. Jeżeli adept drzeworytnictwa posiłkuje się tylko czyimś obrazem lub zajmuje się tylko kopiowaniem, to nie realizuje siebie i nie rozwija, jest maszyną, jedną z milionów takich samych.
Drzeworyt ludowy różni się od drzeworytu profesjonalnego tym, że w profesjonalnych drzeworytniach używano profesjonalnych narzędzi i warunków warsztatowych: szkła powiększające, mocne oświetlenie, prasy, specjalistyczne narzędzia i specjalne stoły, idealnie proste deski. Drzeworyt ludowy powinno się wykonywać przy pomocy prostych narzędzi: nożyk, dłuto płaskie, dłuto w kształcie łódeczki. Deski powinny być głównie z lipy, bowiem miękkie drewno pozwala na użycie prostszych narzędzi i nie potrzeba wkładać dużej siły do pracy. Deska powinna być optymalnie prosta i wyheblowana, niej jest to jednak konieczne, bowiem jeżeli nie używamy prasy czy wałków, tylko ręki, to i tak drzeworyt nam wyjdzie.
To ogólny zarys związany z kanonem drzeworytniczym. Więcej szczegółów poznają uczniowie podczas warsztatów z Grzegorzem Ciećką, który opracował ten system na podstawie własnych doświadczeń z pracy z drzeworytem, naukowych publikacji opisujących sztukę drzeworytu i konsultacji z innymi drzeworytnikami i specjalistami tematu. Po zakończeniu prac pod koniec 2023 roku w ramach stypendium dla twórców ludowych Grzegorz Ciećka rozpocznie proces szczegółowego omawiania tych kwestii i udostępniania ich innym.